PRVI SVETSKI RAT

U Aradu pakao za 15.000 Srba

Zločini Austrougarske države nad srpskim zarobljenicima tokom velikog rata u rumunskom delu Banata. Logor bio oličenje patnje. Svaki treći zatočenik nije preživeo. Mučili ih žeđu, tukli do smrti...

POVODOM 100 godina od početka Prvog svetskog rata, opština Arad u rumunskoj delu Banata je odlučila da preuredi dva groblja srpskih interniraca, koji su umrli od 1914. do 1918. godine u logoru Aradska tvrđava, gde su bili zarobljeni po nalogu austrougarskih vlasti. Ovaj logor je prevashodno bio namenjen za Srbe prognane sa prostora tadašnje austrougarske provincije Bosne i Hercegovine, zatim iz Kraljevine Srbije i ostalih srpskih krajeva, a bilo ih je zatočeno oko 15.000. Među zarobljenima je bio i mali broj Rusa i drugih slovenskih naroda.

- Logor u Aradu je bio sastavni deo jednog ogromnog genocidnog sistema zamišljenog i primenjenog od bečkog vojnopolitičkog establišmenta sa jasnim ciljem da se fizički likvidira srpski narod. Stožer čitavog tog sistema za masovno etničko istrebljenje Srba, bila je mreža koncentracionih logora u BiH i Hrvatskoj, Češkoj, Slovačkoj, Mađarskoj, Sloveniji, Austriji i Rumuniji. Iz te iracionalne mržnje dvojne monarhije iznikao je i logor u Aradskoj tvrđavi kao carska institucija za prognane Srbe - pisao je Vladimir Ćorović u svojoj „Crnoj knjizi“, gde je opisao smernice tog bečkog plana.

Neposredno pred početak i tokom Prvog svetskog rata, preki vojni sudovi osudili su na smrt i pobili veliki broj Srba civila, dok je vojska ubijala bez suda. General Oskar Poćorek, zapovednik BiH, inače, ponemčeni Slovenac i veliki srbomrzac, osnovao je po nalogu iz Beča, pomoćnu miliciju, zloglasne šuckore, nesrpskog porekla. Šuckori su imali neograničenu slobodu da se obračunavaju sa Srbima, da ih ponižavaju, pljačkaju, pale im kuće, da skrnave i pale crkve i manastire, pa čak i da ih ubiju, a da za to nikome ne polažu računa.

Zarobljeni Srbi u južnom delu Aradske tvrđave

Srbi su dovođeni u Arad železnicom i ulicama grada sprovođeni u tvrđavu i bacani u kazamate. Samo jedne nedelje po podne, kako je zapisano, „dovedena su 274 politička zarobljenika iz Dubrovnika, Šibenika, Splita i Zadra, te su internirani u gradu“. U Aradu su im najpre dali neke vojničke prostorije za prebivalište, gde su trpali po 80 ljudi. Kako je broj zarobljenika rastao, prebacivani su u podrume da spavaju po trojica na jednoj slamarici. Usled očajnih životnih uslova, i usled izgladnjivanja, izbijale su razne zarazne bolesti, pegavi tifus, masovno obolevanje od tuberkuloze. Dnevno je umiralo nekoliko desetina ljudi svih uzrasta, dece, žena, odraslih.

Poznati srpski novinar Radivoje Marković, čiji je stric stradao u kazamatima Aradske tvrđave, zapisao je:

- Sabijeni u podzemnim memljivim hodnicima gde ne dopire svetlost, internirci su se gušili u neizdrživom smradu. Zimi, držali su ih u ledenim prostorijama, na betonskom podu od čega su im se smrzavale ruke i noge. Amputiranjem udova mnogo je logoraša, posebno maloletnih, obogaljeno. Mučili su ih žeđu, vezivali oko štapa i tako ukvržene tukli na mrtvo, stavljali im gvozdene okove, silovali žene.

Srbi su s početka dobijali samo po jednom na dan hranu. „Meso“ se sastojalo od glava, creva, džigerica, grkljana, neočišćenih repova, i dosta puta od metiljavog i crvljivog ovčjeg mesa. Izgladneli, ljudi su često kupili hranu sa smetlišta, jer su obroci bili apsolutno nedovoljni da im nadoknade trošenje organizma.

- Logor u Aradskoj tvrđavi je bio oličenje srpske patnje. Velika su zlostavljanja činjena bez obzira na uzrast interniraca, mučili su ih žeđu, tukli su ih do smrti, stavljali u okove, žene silovali. Gospodine poslaniče, ovo nije logor, ovo je pakao! Prvo što sam video i upamtio to je mrtva majka sa živim detetom u naručju. To se ne da opisati - zapisao je lekar dr Branduša, koji je svoje pismo poslao mađarskom poslaniku u parlamentu.

Arad, početkom prošlog veka

Prema podacima Srpske pravoslavne crkve Sv. apostola Petra i Pavla u Aradu, iz 1925, oko 4.317 Srba interniraca umrlo je od 1914. do 1918. u Aradu. Na raspravi pred divizijskim sudom, koja je trajala više nedelja u Temišvaru, doznalo se da je jedan armijski oficir „podneo vojnom ministarstvu prijavu, u kojoj je optužio predsednika vojnog suda Čajku i auditora Sahtera za razne zloupotrebe i zločine.“ Oni su „zbog uvrede časti, zloupotrebe vlasti i pretnje“ osuđeni samo na godinu dana tamnice i na degradaciju, dok su vešanja Srba i ubistva i dalje trajala.

I dan-danas se eho tog zločina nad Srbima zatvorenim u Aradskoj tvrđavi pre 100 godina snažno oseća među Srbima u Rumuniji i Srbiji.

DVA GROBLjA 

NEKOLIKO stotina interniraca pomrlo je od sredine 1914. do početka 1915. Sahranjeni su na gradskom groblju „Pomenirea“ u Aradu. To mesto je obeleženo i postoji mali spomenik. Drugo internirsko groblje je pored tvrđave, na obali Moriša. To je masovna grobnica za oko 4.000 srpskih stradalnika, koja je dugo bila zapuštena.

ISTREBLjENjE 
PREMA informacijama objavljenim u aradskom zborniku „Ziridava“ broj 10. iz 1978, kroz aradski logor u periodu od 1914. do 1918. godine prošlo je 15.000 Srba. Njima je, kako je zabeleženo, „pretila opasnost od potpunog istrebljenja, posebno posle izbijanja epidemije pegavog tifusa“.